پدر بزرگوار امام رضا، امام موسی کاظم (ع) پیشوای هفتم شیعیان بودند که در سال ۱۸۳ ﻫ. ق، به دست هارون عباسی به شهادت رسیدند، و مادر گرامیشان نجمه (تکتم) نام داشت.
امام رضا (ع) در مدینه، پس از شهادت پدر، امامت بر مردم را بر عهده گرفت، و به رسیدگى امور پرداخت، شاگردان پدر را به دور خودش جمع کرد و به تدریس و تکمیل حوزه علمیه جدش امام صادق (ع) مشغول شد و در این راستا گام هاى بزرگ و استوارى برداشت.
مدت امامت حضرت رضا (ع)، حدود ۲۰ سال طول کشید، که ۱۷ سال آن در مدینه و سه سال آخر آن در خراسان گذشت.
در مورد تعداد فرزندان آن حضرت اختلاف وجود دارد، برخی امام جواد (ع) را تنها فرزند ایشان دانسته و گروهی نیز فرزندان دیگری را برای حضرتشان برمیشمارند.
امام رضا (ع) پس از هفده سال سکونت در مدینه و تبلیغ دین و ارشاد مردم، با نقشه و حیله مأمون عباسی، راه خراسان را در پیش گرفت. آن حضرت پس از قبول اجباری ولایت عهدی مأمون و گذشت سه سال، در ۵۵ سالگی به دست این خلیفۀ عباسی به شهادت رسید.
تاریخ ولادت امام رضا
امام رضا (ع) هشتمین امام شیعیان، از سلاله پاک رسول خدا (ص) و هشتمین جانشین پیامبر مکرّم اسلام است. بنابر نظر مشهور مورّخان امام رضا (ع)، در یازدهم ذی قعده سال ۱۴۸ هـجری قمری در مدینه منوّره متولّد شد. [۱]نام و القاب امام رضا
نام مبارکشان «علی»، کنیۀ آن حضرت، «ابوالحسن» و دارای القاب متعدّدی از جمله؛ رضا، صابر، فاضل، قرة اعین المؤمنین (نور چشم مؤمنان) و... هستند، [۲]، اما مشهورترین لقب ایشان، «رضا» به معنای «خشنودی» است.
پدر و مادر امام رضا
پدر بزرگوار امام رضا (ع)، امام موسی کاظم (ع) پیشوای هفتم شیعیان بودند که در سال ۱۸۳ ﻫ. ق. به دست هارون عباسی به شهادت رسیدند.
مادر گرامی امام رضا (ع) نجمه نام داشت. [۳]البته نام‌های دیگری نیز برای مادر گرامیشان ذکر کرده اند. [۴]
دوران کودکى و جوانى امام رضا
حضرت رضا (ع)، دوران کودکى و جوانى را تا سال ۲۰۱ هجری قمری در مدینه طیّبه [۵]که مهبط وحى بود در خدمت پدر بزرگوارش سپرى کرد و مستقیماً تحت تعلیم و تربیت امام هفتم (ع) قرار گرفت و علوم و معارف و اخلاق و تربیتى را که امام کاظم (ع) از پدرانش به ارث برده بود، به او آموخت. [۶]گزارشی از حضور ایشان در بغداد هنگام زندانی بودن پدر بزرگوارشان در آن شهر در دسترس نیست.
ازدواج امام رضا
امام رضا (ع) دارای تعدادی کنیز بودند، از جمله کنیزان ایشان، سبیکه مادر امام جواد (ع) است. وی کنیزى بود که به او سبیکه یا دُرّه می‌گفتند، حضرت رضا او را خیزران نام گذاشتند و این بانو از اهالى نوبه (منطقه‌ای در آفریقا) است. [۷]و همسر دائمی امام رضا (ع) ام حبیبه بود. [۸]
فرزندان امام رضا
در تعداد و اسامی فرزندان امام رضا (ع) نقل‌های مختلفی وجود دارد؛ گروهی آن‌ها را پنج پسر و یک دختر، به نام‌های محمّد قانع، حسن، جعفر، ابراهیم، حسین و عایشه ذکر کرده اند؛ [۹]همچنین در نقلی شیخ صدوق در سلسله سند روایتی از فاطمه به عنوان یکی از دختران آن حضرت نام برده است؛ [۱۰]، امّا شیخ مفید بر این عقیده است، که امام هشتم (ع)، فرزندی جز امام جواد (ع) نداشتند. [۱۱]ابن شهرآشوب [۱۲]و طبرسى، [۱۳]نیز بر همین اعتقادند.
زندکینامه امام رضا، میلاد امام رضا، تولد امام رضا
امام رضا (ع) دریازدهم ذی القعده سال ۱۴۸ هجری فمری در مدینه منوره متولد شد.
امامت امام رضا
امامت و وصایت حضرت رضا (ع) بار‌ها توسط رسول خدا (ص)، پدر بزرگوار و اجداد طاهرینشان (ع) اعلام شده بود. به ویژه امام کاظم (ع) بار‌ها در حضور مردم، ایشان را به عنوان وصی و امام بعد از خویش معرّفی کرده بودند که به یک نمونه از آن‌ها اشاره می‌شود:
از محمّد بن اسماعیل بن فضل هاشمىّ چنین روایت شده است که گفت: بر امام موسى کاظم (ع) وارد شدم در حالى که ایشان به شدّت مریض بودند، به حضرت عرض کردم: اگر خداى ناکرده براى شما اتّفاقى بیفتد- و خدا آن روز را نیاورد- به چه کسى رجوع کنیم (امام بعد از شما کیست)؟ فرمود: «به فرزندم علىّ، نوشته او، نوشته من است، و او وصىّ و جانشین من بعد از مرگم خواهد بود». [۱۴]امام رضا (ع) در مدینه، پس از شهادت پدر، امامت بر مردم را بر عهده گرفت، و به رسیدگى امور پرداخت، شاگردان پدر را به دور خودش جمع کرد و به تدریس و تکمیل حوزه علمیه جدش امام صادق (ع) مشغول شد و در این راستا گام هاى بزرگ و استوارى برداشت.
پس از شهادت امام کاظم (ع) که در سال ۱۸۳ هـ ق. رخ داد، آغاز امامت حضرت رضا (ع) شروع شد، و با توجه به این که هارون (پنجمین خلیفه عباسى) در سال ۱۹۳ از دنیا رفت، ده سال از امامت حضرت رضا (ع) معاصر زمان هارون بود.
مدت امامت آن حضرت، حدود ۲۰ سال طول کشید که ۱۷ سال آن در مدینه و سه سال آخر آن در خراسان گذشت.
شهادت امام رضا
امام رضا (ع) پس از هفده سال سکونت در مدینه و تبلیغ دین و ارشاد مردم، با نقشه و حیلۀ مأمون عباسی، راه خراسان را در پیش گرفت. آن حضرت پس از قبول اجباری ولایت عهدی مأمون و گذشت سه سال، در ۵۵ سالگی به دست مأمون خلیفه عباسی به شهادت رسید.
در تعیین سال شهادت امام نقل‌های مختلفی به ثبت رسیده است. گروهی سال ۲۰۲ هجری قمری را سال شهادت حضرت می‌دانند [۱۵]و عده‌ای سال ۲۰۳ هجری قمری را؛ [۱۶]، اما مشهور، نظریه دوم است.
در تعیین روز شهادت آن حضرت نیز اتفاق نظر نیست؛ مانند در روز جمعه از ماه رمضان، [۱۷]هفدهم ماه صفر، [۱۸]و آخر ماه صفر. [۱۹]در میان این نقل ها، نظریه آخر؛ یعنی آخرین روز از ماه صفر، مشهورترین و قابل اعتمادترین نقل است.
بنابراین، مشهورترین و قوی ترین نظریه در تاریخ شهادت آن حضرت، روز جمعه، آخرین روز ماه صفر سال ۲۰۳ هجری قمری است. [۲۰]فضائل امام رضا
از نگاه بزرگان شیعه، امام رضا (ع) همانند دیگر امامان معصوم (ع)، دارنده تمام کمالات و فضایل اخلاق انسانی در مرتبه اعلی است. به گفتۀ آنان، او آن چنان در قلّه شکوهمند کمال و فضیلت قرار دارد که نه تنها دوستان و پیروانش او را ستوده اند، بلکه دشمنان کینه توز و سرسخت هم به مدح و ستایش او پرداخته‌اند. درباره اوصاف اخلاقی آن حضرت «ابراهیم بن عباس» می‌گوید: «هرگز ندیدم که امام رضا (ع) به کسی یک کلمه جفا کند و ندیدم که سخن شخصی را قطع کند و ندیدم که نیازمندی را از درگاه خویش رد کند. او هرگز در حضور افراد تکیه نمی‌داد و هرگز او را ندیدم که با صدای بلند بخندد، بلکه خنده اش تبسم و لبخند بود. وقتی که کنار سفره می‌نشست، همه خدمت کاران و غلامان را کنار سفره می‌نشاند». [۲۱]خلفای هم عصر امام رضا
امام رضا (ع) در دوران امامت خود با سه تن از حُکّام و خلفای عباسى روبهرو و معاصر بود: هارون الرشید، امین و مأمون. [۲۲]
منابع:
[۱]. کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: غفارى، على اکبر، آخوندى، محمد، ج. ۱، ص. ۴۸۶، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ ق؛ مجلسى، محمد باقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، محقق و مصحح: رسولى محلاتى، هاشم، ج. ۶، ص. ۷۰، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ دوم، ۱۴۰۴ ق؛ شیخ مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، ج. ۲، ص. ۲۴۷، کنگره شیخ مفید، قم، چاپ اول، ۱۴۱۳ ق.
[۲]. خصیبى، حسین بن حمدان، الهدایة الکبرى، ص. ۲۷۹، البلاغ، بیروت، ۱۴۱۹ ق؛ اربلى، على بن عیسى، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، محقق و مصحح: رسولى محلاتى، هاشم، ج. ۲، ص. ۲۸۴، بنى هاشمى، تبریز، چاپ اول، ۱۳۸۱ ق.
[۳]. طبرسى، احمد بن على، الاحتجاج على أهل اللجاج، ج. ۲، ص. ۳۷۴، نشر مرتضی، مشهد، چاپ اول، ۱۴۰۳ ق؛ شیخ مفید، الاختصاص، ص. ۱۹۶، کنگره شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳ ق.
[۴]. امین عاملی، سید محسن، سیره معصومان، ترجمه حجتی کرمانی، علی، ج. ۶، ص. ۱۴۲، نشر سروش، تهران، ۱۳۷۶ ش؛ قرشی، باقر شریف، پژوهشى دقیق در زندگانى امام رضا علیه السلام، ترجمه صالحی، سید محمد، ج. ۱، ص. ۴۰ و ۴۱، اسلامیة، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۲ ش.
[۵]. جعفریان، رسول، حیات فکرى و سیاسى امامان شیعه علیهم السلام، ص. ۴۲۶، انصاریان، قم، چاپ ششم، ۱۳۸۱ ش؛
[۶]. ر. ک: پژوهشى دقیق در زندگانى امام رضا علیه السلام، ج. ۱، ص. ۵۰.
[۷]. طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الورى بأعلام الهدى، ج. ۲، ص. ۹۱، نشر آل البیت، قم، ۱۴۱۷ ق؛ امین عاملى، سید محسن، أعیان الشیعة، ج. ۲، ص. ۳۲، دار التعارف، بیروت، ۱۴۰۳ ق.
[۸]. شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا علیه السلام، محقق و مصحح: لاجوردی، مهدی، ج. ۲، ص. ۱۴۷، نشر جهان، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۸ ق؛ مازندرانی، ابن شهر آشوب، المناقب، ج. ۴، ص. ۳۶۷، نشر علامه، قم، ۱۳۷۹ ق؛ أعیان الشیعة، ج. ۲، ص. ۲۳؛ شمس الدین محمد بن طولون، الأئمة الاثنا عشر، ص. ۹۷، نشر رضی، قم، بی تا؛ المرعشى التستری، القاضی نورالله، إحقاق الحق و إزهاق الباطل، ج. ۱۲، ص. ۳۸۶، مکتبة آیة الله المرعشى النجفى، قم، چاپ اول، ۱۴۰۹ ق.
[۹]. مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، ج. ۴۸، ص. ۳۲۰، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۰۳ ق؛ محدث اربلی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج. ۲، ص. ۷۹۱، نشر رضی، قم، چاپ اول، ۱۴۲۱ ق؛ أعیان الشیعة، ج. ۲، ص. ۱۳؛ و ر. ک: شبراوى، جمال الدین، ص. ۳۴۶ و ۳۴۷، دار الکتاب، قم، چاپ اول، ۱۴۲۳ ق؛ حَمَوى، محمد بن اسحاق، أنیس المؤمنین، ص. ۲۰۳، بنیاد بعثت، تهران، ۱۳۶۳ ش؛ حسینى عاملى، سید تاج الدین، التتمة فی تواریخ الأئمة علیهم السلام، ص. ۱۲۳، نشر بعثت، قم، چاپ اول، ۱۴۱۲ ق.
[۱۰]. «حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ ... قَالَ حَدَّثَنَا فَاطِمَةُ بِنْتُ عَلِیِّ بْنِ مُوسَى (ع) ...»؛ شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا علیه السلام، محقق و مصحح: لاجوردی، مهدی، ج. ۲، ص. ۷۱، نشر جهان، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۸ ق.
[۱۱]. الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، ج. ۲، ص. ۲۷۱: «وَ مَضَى الرِّضَا عَلِیُّ بْنُ مُوسَى (ع) وَ لَمْ یَتْرُکْ وَلَداً نَعْلَمُهُ إِلَّا ابْنَهُ الْإِمَامَ بَعْدَهُ أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ (ع)».
[۱۲]. المناقب، ج. ۴، ص. ۳۶۷: «وَ وَلَدُهُ مُحَمَّدٌ الْإِمَامُ فَقَط».
[۱۳]. إعلام الورى بأعلام الهدى، ج. ۲، ص. ۸۶: «و کان للرضا علیه السلام من الولد ابنه أبو جعفر محمد بن علیّ الجواد علیه السلام لا غیر».
[۱۴]. عیون أخبار الرضا علیه السلام، ج. ۱، ص. ۲۰ و ۲۱.
[۱۵]. الأئمة الاثنا عشر، ص. ۹۸؛ ابن ابى الثلج، تاریخ أهل البیت، تحقیق: حسینی، سیدمحمدرضا، ص. ۸۳، آل البیت، قم، چاپ اول، ۱۴۱۰ ق.
[۱۶]. الکافی، ج. ۱، ص. ۴۸۶؛ الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، ج. ۲، ص. ۲۴۷؛ أنیس المؤمنین، ص. ۲۰۳؛ طبرسی، فضل بن حسن، تاج الموالید، ص. ۹۸، دار القار، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۲ ق؛ التتمة فی تواریخ الأئمة علیهم السلام، ص. ۱۲۳.
[۱۷]. فتال نیشابورى، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، ج. ۱، ص. ۵۳۱، نشر دلیل ما، قم، چاپ اول، ۱۴۲۳ ق.
[۱۸]. التتمة فی تواریخ الأئمة علیهم السلام، ص. ۱۲۳.
[۱۹]. الأئمة الاثنا عشر، ص. ۹۸؛ إعلام الورى بأعلام الهدى، ج. ۲، ص. ۴۱؛ أنیس المؤمنین، ص. ۲۰۳.
[۲۰]. بحار الأنوار، ج. ۴۹، ص. ۳.
[۲۱]. عیون اخبار الرضا (ع)، ج. ۲، ص. ۱۸۴.
[۲۲]. پژوهشى دقیق در زندگانى امام رضا علیه السلام، ج. ۲، ص. ۳۴۷.